Ажибеков Айдос Қазбекұлы

Нейтронға бай жаңа зерттелмеген ауыр және аса ауыр ядроларды синтездеу үшін нуклондардың тасымалдану реакцияларының механизмдерін эксперименттік және теориялық зерттеулер.

Жобаның міндеттері

Дайындық жұмыстары және тәжірибенің оңтайлы шарттарын анықтау: сепаратордың иондық-оптикалық баптауы, түскен иондық сәуленің оптималды энергиясын таңдау, 162Dy, 174Yb, 198Pt нысаналарымен калибрлеу реакцияларын дайындау, реакция өнімдерін тіркеу үшін GABRIELA анықтау жүйесін дайындау.

Ауыр жоғары интенсивті иондық сәулелер 48Ca, 50Ti, 54Cr, 26Mg және 197Au, 208Pb, 232Th, 238U ауыр нысана ядролары арқылы нуклондардың тасымалдану реакцияларын зерттеу үшін тәжірибелер жүргізу. SHELS кинематикалық сепараторы нуклондардың тасымалдануының реакция өнімдерін бөлу үшін пайдаланылады. SHELS сепараторы U-400 үдеткішімен (FLNR JINR, Дубна, Ресей) экстракцияланғанүдетілген иондар шоғымен сәулеленетін айналмалы нысананы қамтиды.

Геометриялық ұжымдық төртполюсті модель негізінде ауыр ядролар үшін төмен орналасқан ұжымдық күйлердің қасиеттерін және олардың арасындағы ауысулардың төмендетілген ықтималдығын теориялық зерттеу. Ядролардың ұжымдық потенциалдарын есептеу және зерттеу. Ауыр ядролардың төмен орналасқан ұжымдық күйлерінің қасиеттерін сипаттауға осьтік емес деформацияның әсерін зерттеу. Деформация параметрлеріне байланысты ұжымдық күйлердің толқындық функцияларын есептеу. Ауыр ядролардағы теріс паритеттің төмен орналасқан күйлерін сипаттауда кластерлік модельді қолдану. Молекулярлық типті айналу жолақтарын зерттеу (әртүрлі паритеттегі күйлер). Бұрыштық импульске байланысты осы жолақтардағы қысқартылған өту ықтималдығын талдау. Сегіздік тербелістерден тұрақты сегіздік деформацияға фазалық ауысу орын алатын критикалық бұрыштық моменттерді есептеу. Айналық-ассиметриялық деформацияға қатысты ауыр ядролардың жұмсақтығын талдау.

Стационарлық емес Шредингер теңдеуінің сандық шешіміне негізделген нуклондардың тасымалдану реакциялары және ауыр ядролармен синтезі туралы тәжірибелік мәліметтерді теориялық зерттеу. Ядролық реакциялардың динамикасын зерттеу мақсатында ядроның сыртқы нуклондарының толқындық функциясының эволюциясын сипаттау. Нуклондардың тасымалдану реакцияларының және ауыр ядролармен қосылуының механизмдерін анықтау.

Біріктірілген каналдар әдісі арқылы реакциялық каналдардың толқындық функцияларын есепту. Біріктірілген каналдар әдісі аясындасинтездеуканалдарының қималарын алу. Ядролық заттың тығыздығының микроскопиялық немесе модельге тәуелді таралу функцияларын қолдана отырып, қос фолдинг әдісі шеңберінде өзара әрекеттесу потенциалдарын алу. Тосқауылдан төменнен бастап энергиялардың функциясы ретінде синтездің көлденең қимасына нуклондардың ауысу үлесін зерттеу. Мультипольдідеформация мәндерін анықтау және басқа көздерден алынған мәндермен салыстыру.

Күтілетін нәтижелер

Жоба шеңберінде қойылған міндеттерді орындау нәтижесінде ауыр ядролармен реакциялар бойынша жаңа эксперименттік деректер алынады, ауыр ядролармен нуклондық берілістердің ядролық реакцияларының механизмі мен динамикасына теориялық зерттеулер жүргізілетін болады. Осы ядролардың құрылымы және оның ядролық реакциялар механизмдеріне әсері бойынша жаңа теориялық және эксперименттік нәтижелер алынады. Жұмыс нәтижелері ядролық синтез реакцияларының механизмдерін және ауыр ядролармен нуклондық берілістерді тереңірек түсіну үшін өте пайдалы болады.

1) Конкурстық құжаттаманың талаптарына байланысты жоба нәтижесін іске асыру нысандары мыналар болып табылуы мүмкін:

– Science Citation Index Expanded индекстелген және Web of Science базасындағы импакт-фактор бойынша 1 (бірінші), 2 (екінші) немесе 3 (үшінші) квартильге кіретін жобаның ғылыми бағыты бойынша рецензияланатын ғылыми басылымдарда кемінде 2 (екі) мақала және (немесе) шолу;

– ҒЖБССҚК ұсынған рецензияланатын шетелдік және (немесе) отандық басылымда кемінде 1 (бір) мақала.

– немесе Science Citation Index Expanded индекстелген және Web of Science базасындағы импакт-фактор бойынша 1 (бірінші)квартильге кіретін жобаның ғылыми бағыты бойынша рецензияланатын ғылыми басылымдарда кемінде 1 (бір) мақала және (немесе) шолу;

2) Монография жариялау жоспарланбаған;

3) Патент алу – жоспарланбаған;

4) Ғылыми-техникалық, конструкторлыққұжаттаманыәзірлеу– жоспарланбаған;

5) Әлеуетті пайдаланушылар, ғалымдар қоғамдастықтары және қалың жұртшылық арасында жұмыс нәтижелерін тарату қарастырылған;

6) Ауыр ядролармен реакциялар бойынша жаңа эксперименттік деректер алынады, ауыр ядролармен нуклондық берілістердің ядролық реакцияларының механизмі мен динамикасына теориялық зерттеулер жүргізіледі, осы ядролардың құрылымы және оның ядролық реакциялар механизмдеріне әсері бойынша жаңа теориялық және эксперименттік нәтижелер алынады.

6.1) күтілетін нәтижелердің әрқайсысының қолданылу саласы және нысаналы тұтынушылары: эксперименттік және теориялық ядролық физика саласында жұмыс істейтін зерттеу топтары; ядролық физика, Теориялық физика, техникалық физика мамандықтары бойынша оқитын докторанттар, магистранттар; эксперименттік және теориялық ядролық физиканың әлемдік ғылыми қауымдастығы.

6.2) күтілетін нәтижелердің ғылым мен технологиялардың негізгі ғылыми бағыты мен сабақтас салаларын дамытуға әсері: Зерттеу нәтижелері ауыр ядролармен реакциялар, осы ядролардың құрылымы және оның ядролық реакциялар механизмдеріне әсері бойынша эксперименттік зерттеулердің нәтижелерін егжей-тегжейлі талдауға мүмкіндік береді.

6.3) алынған ғылыми нәтижелерді коммерцияландырудың қолданылымдығы және (немесе) мүмкіндігі: Нәтижелер ядро құрылымының сипаттамалық әдістерінің негізін құрайды. Коммерцияландыру қарастырылмаған.

6.4) негіздемесі бар жоба нәтижелерінің әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, ғылыми-техникалық, мультипликативтік және (немесе) өзге де әсері: Жобаны жүзеге асырудың әлеуметтік әсері – магистранттар мен докторанттарды ядролық физика мен жоғары энергетикалық физикадағы теориялық талдау әдістерімен ғылыми жұмысқа оқыту.

Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 8 ақпанда Үкіметтің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзінде Қазақстанға атом энергетикасы қажет екенін мәлімдеді. Ядролық реакциялар барысында болатын іргелі процестер мен механизмдерді эксперименттік және теориялық зерттеу атом энергетикасының дамуының ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан жобаны іске асыру қорытындылары бойынша алынған нәтижелер тұтастай алғанда Қазақстан ғылымының, атап айтқанда атом энергетикасының дамуына елеулі үлес қосады.

6.5) сапалық және сандық сипаттамаларын көрсете отырып, жобаның басқа да тікелей және жанама нәтижелері қосымша көрсетіледі: Жобаны іске асыру барысында қолданылатын теориялық әдістерді дамыту қазіргі заманғы ядролық физиканың сұранысқа ие және өзекті мәселесі болып табылады. Жұмыс нәтижелері ядролық синтез реакцияларының механизмдерін және ауыр ядролармен нуклондық берілістерді тереңірек түсіну үшін өте пайдалы болып табылады.

Орындалу кезеңі

2023 ж. Мамыр айы - 2025 ж. Желтоқсан айы